Ontsnappen uit het regeldoolhof

Sociaal bestek brengt deze maand een thema-nummer uit: Ont-bureaucratiseren. Daarin mag Stichting Kafkabrigade natuurlijk niet ontbreken. Ontsnappen uit een Kafkaësk regelwoud, begint met het begrijpen van de eigen logica in dat bos.

ICT heeft de bureaucratie volledig van karakter verandert. Waar eerst de regels en procedures mensen soms klem zetten, scheppen nu registraties, ICT en gegevensuitwisseling een eigen logica. Een logica met disciplinerende mechanismen als gevolg. Niet alleen voor burgers, ook voor professionals zelf. Waren ooit ambtenaren de baas over eigen regels, nu zitten ook professionals, beleidsambtenaren en publieke managers vast in systemen die ook voor hen niet te wijzigen zijn. Hoe dat werkt, maar ook hoe je weer ontsnapt uit het doolhof, publieke waarden herontdekt en opnieuw organiseert, daarvan is dit artikel een korte introductie.

Lees de publicatie uit Sociaal Bestek

Kamervragen over NRC bericht "Computer zegt nee. Hoe Saskia twintig jaar vastliep in het systeem"

Zaterdag 2 juni 2018 berichtten NRC en Kassa XL over een van de verhalen uit het boek De Digitale Kooi - het verhaal van Saskia. Naar aanleiding van deze berichtgeving hebben de Kamerleden Jasper van Dijk en Mahir Alkaya schriftelijke vragen gesteld.

Nadat in februari al vragen waren gesteld door de VVD over rechtsbescherming van burgers bij computerbesluiten, hebben nu de leden Mahir Alkaya en Jasper van Dijk van de SP schriftelijke vragen gesteld aan de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Knops. Aanleiding nu is het bericht in NRC Handelsblad "Computer zegt nee. Hoe Saskia twintig jaar vastliep in het systeem." Die avond verscheen het verhaal ook in de uitzending van Kassa XL "Het Digitale Doolhof". Saskia's auto wordt gestolen en ze wordt jarenlang achtervolgt door boetes. De fout kan niet hersteld worden. De vragen van 5 juni zijn enerzijds hoe dit kon gebeuren en hoe Saskia zelf geholpen gaat worden. Anderzijds is de vraag of het principe dat fouten van de overheid en de gevolgen die dat heeft voor burgers zou moeten herstellen en zou moeten kunnen herstellen.

Deel de link naar de Kamervragen op LinkedIn

Deel de link naar de Kamervragen op Twitter

Deel de link naar de Kamervragen op Facebook

Eerdere vragen van de VVD

Eerder, op 13 februari 2018, stelden de leden Middendorp en Koopmans (beiden VVD) vragen over de rechtsbescherming van burgers bij computerbesluiten, zogenaamde "geautomatiseerde netwerkbeslissingen". Hierbij ging het enerzijds om de vraag of de burger voldoende juridisch beschermd is en anderzijds of het mogelijk was om te weten hoe zo'n besluit eigenlijk tot stand komt. In de beantwoording op 28 maart 2018 gaf staatssecretaris Knops aan dat de tijdrovende gang naar de rechter de burger bespaard zou moeten blijven en de overheid zijn fouten moet kunnen herstellen. De oplossing daarvoor zocht de staatssecretaris met name in een meer coöperatieve houding van bestuursorganen. De wijze waarop besluiten tot stand komen, aldus de staatssecretaris, kan met de Wet Openbaarheid van Bestuur worden opgevraagd.

Een coöperatieve houding is niet genoeg

Het onderzoek van de Kafkabrigade - De Digitale Kooi, onbehoorlijk bestuur door informatie-architectuur - sluit aan op het onderzoek van Van Eck. Van Eck legt de nadruk op rechtsbescherming en de beslisregels in geautomatiseerde netwerkbesluiten, dus op de toepassing van de wet in individuele gevallen. Zij toont aan dat niet kenbaar is hoe besluiten tot stand komen. De omvang van de regels wanneer de wet wordt vertaald in software is te groot en te onbegrijpelijk om door een rechter te toetsen en bovendien zijn deze regels niet altijd openbaar.In het onderzoek van de Kafkabrigade ligt de nadruk op de doorwerking van die besluiten in andere besluiten en de mechanismen die het onmogelijk maken voor professionals - ook met een coöperatieve houding - om fouten te herstellen. 

Wat wil de Kafkabrigade bereiken?

Onder veel verschillende problemen die we in de media zien, van herstelproblemen bij identiteitsfraude tot relatief eenvoudige problemen die uitgroeien tot grote gevolgen voor burgers, zoals in het geval van Saskia, ligt een kleine set structurele problemen ten grondslag. Een korte samenvatting "Wat is de Digitale Kooi" is te vinden op de website bij het boek De Digitale Kooi, onbehoorlijk bestuur door informatie-architectuur en een wetenschappelijke publicatie over "The Digital Cage" is te vinden in het laatste nummer van Government Information Quarterly. Deze problemen ontstaan in de kern omdat in de governance van netwerkbesluiten het belang van de burger niet is georganiseerd. Het belang is niet vertegenwoordigd, er wordt niet op getoetst en er zijn geen normen die het pubiek belang borgen. Met dit laatste bedoelen we op simpele kwaliteitsregels, zoals: "geen gegevensuitwisseling met organisaties die geen correcties kunnen verwerken," die samen een soort "algemene beginselen van behoorlijke ict" kunnen vormen.

De Kafkabrigade zoekt de aandacht van de politiek om een belang te scheppen bij het centraal zetten van de burger:

1. Borg principes van behoorlijke ict

Er is duidelijk gebrek aan richtsnoer voor ontwerp en gedrag in de digitaliserende overheid. Verankering dwingt publieke organisaties tot het zichtbaar maken van publieke belangen in informatie-architectuur.

2. Organiseer het leervermogen

Er is duidelijk een gebrek aan inzicht in hoe de problemen van burgers door ICT gebruik worden veroorzaakt. Om daarvan te leren moeten dergelijke problemen zichtbaar gemaakt worden. Onafhankelijke registratie van dergelijke problemen is een voorwaarde om middels actie-onderzoek partijen oplossingen te helpen organiseren.

3. Organiseer rekenschap

De samenwerking tussen overheden in netwerken kenmerkt zich door blind vertrouwen zolang het goed gaat en verkokering als het fout gaat, ten koste van de burger. Om deze vrijblijvendheid te voorkomen zou een centrale instelling voor arbitrage en advies kunnen beslissen als burger en uitvoeringsorganisatie er niet uitkomen. Dat dwingt organisatie van oplossingen af. Het is tevens een goede basis om te kunnen adviseren op basis van onderzoek naar dergelijke problemen.

Kleine geschiedenis

Het verhaal van Saskia verscheen eerder in een serie artikelen op Platform Overheid:

Deel 1: Twintig jaar vast in de bureaucratie: hoe kwam het zo?

Deel 2: Lerende organisaties?

Deel 3: Schadevergoeding en in de schulden.

Deel 4: De rol van ICT als hefboom en verspreider van fouten.

Deel 5: Waarom staat de burger niet centraal?

Deel 6: Wat doen we eraan?

De artikelen zijn gebaseerd op het boek "De Digitale Kooi - onbehoorlijk bestuur door informatie-architectuur" dat in februari 2018 verscheen bij Boom Bestuurskunde. Het boek komt voort uit een hele serie onderzoeken, waarvan er drie in het boek zijn opgenomen, waarin steeds verschillende problemen naar voren kwamen van dezelfde onderliggende problemen.

Bekijk de Kamervragen op tweedekamer.nl

Kassa XL - Het Digitale Doolhof

In Kassa XL Het Digitale Doolhof zien we dat iedereen, hoog of laag opgeleid, rijk of arm, in de problemen kan komen door de digitale samenleving. Het is niet de vraag of maar wanneer dat gebeurt.

Hoe is het als je identiteit gestolen wordt, als de computersystemen van de overheid volkomen automatisch je een schuld van 60.000 euro bezorgen? Waar kan je dan terecht, wie helpt je dan? Alleen je wachtwoord goed beschermen is niet genoeg. Kassa helpt je de boeven beter te herkennen. Brecht kruipt in de huid van een cybercrimineel en probeert de identiteitsgegevens van collega Janneke te hacken, door zich als haar voor te doen...

Kassa belicht in deze uitzending een van de casus uit het boek De Digitale Kooi.

Bekijk de uitzending van Kassa XL