#48 De Schuldmachine, "het is de digitalisering dummy!"
14 september 2019
Vorig jaar leerde ik Valérie Schuit kennen. Met Camiel Zwart maakte ze een documentaire over negen jongvolwassenen met problematische schulden. Regelmatig zijn dat relatief kleine bedragen, die toch een onneembare barrière vormen om te starten met hun volwassen leven. Soms gaat het om tienduizenden euro’s, zoals bij Mirelva. In de documentaire zien we dat de kinderopvangtoeslag van deze jonge moeder werd teruggevorderd. Want als haar kinderopvang failliet gaat kan die geen jaaroverzicht verstrekken. En afschriften kan ze niet laten zien, omdat de Belastingdienst direct aan de kinderopvang betaalde.
Wie heeft er hier eigenlijk schuld? Al deze jongeren hebben fouten gemaakt en maken ze soms nog. Maar die fouten verbleken bij de genadeloosheid van het systeem waarin ze terecht komen. Soms zijn het private schuldeisers die erg ver gaan. We zien hoe Elyvonne ontdekt dat het geld voor haar schoolboeken, gekocht door haar ouders toen ze twaalf was, op haar verhaald wordt nu ze achttien is. Maar de bulk van de schulden zijn schulden bij de overheid, bij het CAK, de DUO, de Belastingdienst of het CJIB. “Hoe kan dit?” vroeg Valérie me.
Het evenwicht tussen rechten en plichten is veranderd, omdat de drempel om ze te realiseren is veranderd. Dat is de motor onder de schuldmachine.Schuldproblematiek is al jaren een veelbesproken onderwerp. Het gaat dan over maatwerk of de zelfredzaamheid van burgers. Maar ik zou zeggen: het is de digitalisering, dummy!
Digitalisering maakt veel dingen makkelijker, maar niet alles. Boetes versturen wel. Na jaren nog even een aanmaning versturen, waardoor de verjaringstermijn opnieuw gaat lopen, wordt ook makkelijker. Dit zijn mechanismen waar je een businessmodel op kunt bouwen. Wie dit goed organiseert, kan mensen goedkoop blijven achtervolgen. En dat maakt handel in schulden aantrekkelijk. Zo ontstaat een nieuw systeem, simpelweg omdat de kosten zijn verschoven.
Ook bij de overheid is alles wat makkelijk te automatiseren is, aantrekkelijker om te doen. Boetes opleggen of verhogen, verjaring stuiten, mensen volgen en geld terugvorderen, wordt allemaal efficiënter door ICT. En we kiezen voor de middelen die goedkoper of makkelijker zijn. Net zoals we toch te vaak voor fast-food kiezen terwijl we willen afvallen. Maar voor een evenwicht van rechten en plichten is ook goed toezicht nodig op schuldeisers, zodat ze geen onnodige kosten maken. Dat is lastiger te automatiseren. Zelfs waar Mirelva of Elyvonne wel te helpen zijn met automatisering, zoals betalen in termijnen, het voorinvullen van toeslagen of overzicht bieden doet de overheid dat vaak niet. Want ook overheidsorganisaties kijken of iets geld kost of oplevert, niet voor de samenleving als geheel, maar voor hen.
Het evenwicht tussen rechten en plichten is veranderd, omdat de drempel om ze te realiseren is veranderd. Dat is de motor onder de schuldmachine.
De Schuldmachine is komende woensdag om 21:20 te zien op NPO3. De lange film is maandag om 13:30 te zien in bioscoop Cinecitta in Tilburg.