Handhaving is het toepassen van dwang, zoals boetes, bekendmaking of anders, om de regels na te laten leven. Handhaving is naast het overdragen van kennis en het aanreiken van hulp, één van de middelen om met toezicht maatschappelijk effecten te bereiken.

Handhaving is het gebruiken van dwang om het gedrag van mensen te beïnvloeden. Dat kan een boete zijn of het herstellen van de gevolgen op kosten van de overtreder. Handhaving staat altijd in het kader van toezicht. Toezicht is gericht op het bereiken van maatschappelijke effecten die de kwaliteit van de samenleving verhogen. Zo is kunnen vertrouwen op de kwaliteit van een diploma in het belang van iedereen en willen we niet dat een zieke patiënt de kwaliteit van zijn zorg moet beoordelen. Handhaving is kostbaar en vertrouwen dat de handhaving effectief is, verlaagt die kosten. Handhaving mist doel, als gedrag niet afgedwongen kan worden.

Een voorbeeld

Op een vroege dinsdagochtend in 2010 krijgt wijkagent Bennie een telefoontje. De vrouw aan de andere kant van de lijn is in paniek. De parketpolitie staat aan de deur en wil haar gevangen zetten om zo betaling af te dwingen van een boete van 55 euro voor een kapot fietslampje. Die boete is inmiddels flink opgelopen, tot honderden euro's. De vrouw zit in de schuldhulpverlening. Ze heeft daggeld en kon en kan de boete niet in één keer betalen. De vrouw heeft ook twee kinderen en borderline. Na jaren hebben alle hulpverleners het multiprobleemgezin weer op de rit gekregen. Als de vrouw gevangen wordt gezet, gaan de kinderen naar de jeugdhulp. Niet goed voor de kinderen en ook een dure aangelegenheid voor de samenleving. Bovendien moet de boete dan nog altijd betaald worden, wat ze nog altijd niet kan. Wijkagent Bennie krijgt een paar uur van de parketpolitie om uit te zoeken wat de mogelijkheden zijn. Hij belt de casemanager van de gemeente. En daarna nog allerlei mensen. Hij ontdekt dat er geen oplossing lijkt te zijn. Overleg of een afbetalingsregeling zijn niet mogelijk, er zijn geen strafuitsluitingsgronden en er is geen juridische basis voor een uitzondering. Boetes van deze kleine opvang kun je niet in termijnen betalen. En als het incassobureau van de overheid - het CJIB - niet tijdig wordt betaald, dan legt het Openbaar Ministerie uiteindelijk een beschikking op voor gijzeling. Dan moet iemand de gevangenis in. En als er dan nog niet is betaald, net zo vaak tot iemand betaald. Wijkagent Bennie kan z'n baas niet bereiken. Het behoort niet tot z'n taak of formele bevoegdheid, maar hij besluit de parketpolitie weg te sturen. In de weken daarna krijgt hij het voor elkaar dat de boete alsnog via de schuldhulpverlening wordt betaald.

Handhaving is het toepassen van dwang, zoals boetes, bekendmaking of anders, om de regels na te laten leven. Handhaving is naast het overdragen van kennis en het aanreiken van hulp, één van de middelen om met toezicht maatschappelijk effecten te bereiken.In deze casus is de handhaving los komen te staan van het maatschappelijk doel - verkeersveiligheid - en gaat het ook niet meer om gedragsverandering. De regels zijn zo vormgegeven dat de vrouw niet kan betalen, al wil ze. Er is geen sprake meer van gedragsbeïnvloeding. Het opleggen van boetes is volledig geautomatiseerd, tot en met het verzoek aan de Officier van Justitie toe. En daarmee is handhaving in gevallen als deze zowel disfunctionele bureaucratie geworden op individueel niveau als een ineffectief gebruik van publieke middelen op maatschappelijk niveau. Het feit dat de boetes en een deel van de administratiekosten op de begroting staan van het Ministerie van Veiligheid en Justitie is geen prikkel om de handhaving te richten op het maatschappelijk doel, de veiligheid. En laten we Bennie niet vergeten, die eigenlijk niet de discretionaire ruimte had en daarmee gedwongen werd echt zijn nek uit te steken.

Administratieve lasten, regeldruk en onnodige bureaucratie staan vaak in het kader van dienstverlening, maar dit voorbeeld illustreert dat er ook in de handhaving vaak een wereld te winnen is.

Deze casus is afkomstig het uit het project Slimmernetwerk (2012-2014), een project van de Kafkabrigade (samen met BWOB, Kennisland en TNO). In dit project is in 2010-2011 het voorstel "Slimmer Innen" ontwikkeld. In 2013 onderstreepte de Ombudsman de bevindingen in zijn rapport 'In het krijt bij de overheid'. Vanuit Slimmernetwerk en ook daarna lobbyden diverse mensen jarenlang voor een pilot. Het CJIB voerde een pilot uit in januari 2015. In april 2015 komt het geheel in stroomversnelling als NRC bericht dat in 2014 130.000 mensen zijn gegijzeld zonder dat duidelijk is of ze kunnen betalen, het jaar daarvoor zelfs 162.000. De rechters accepteren dit niet meer. Sinds 1 juli 2015 krijgt iedereen aangeboden om in termijnen te betalen bij bedragen van 225 en hoger. Per 1 januari 2016 wordt dit wetgeving. Er is een team schrijnende gevallen bij het CJIB voor zaken zoals in de casus. Het CJIB ontwikkelt - geïnspireerd op de ideeën van Bennie - een indrukwekkende visie op een nieuwe manier van innen die - en een nieuw ICT-systeem dat - recht doet aan de kerntaak van de overheid: onderscheid maken tussen dwang voor wie niet wil en hulp voor wie niet kan.

Op Prinsjesdag 2016 wordt besloten om de inkomsten van het CJIB niet meer rechtstreeks op de begroting van het Ministerie van Veiligheid en Justitie te zetten en op 24 februari 2017 blijkt dat het aantal gijzelingsverzoeken is gedaald van 130.000 per jaar in 2014 naar 784 per jaar in 2016.

Op 30 maart 2018 presenteert het CJIB trots "hoe zij met een innovatieve aanpak schuldproblematiek snel in beeld brengt".

Terug naar het overzicht