Juridisisering is de toename van de betekenis van het recht in het sociale leven, enerzijds door de toename van het aantal terreinen dat gereguleerd wordt en anderzijds door een grotere detaillering van regels voor gedrag dat al gereguleerd is.

De toename van het belang van recht en regels in de samenleving komt volgens vele grote namen - Marx, Habermas, Durkheim, Weber, Hayek - voort uit de toenemende complexiteit en diversiteit in de samenleving. Waar eerst de opkomende industrie een stabiele en voorspelbare omgeving nodig heeft, grijpt de staat uiteindelijk op vrijwel elk terrein van het leven in. Waar deze juridisering eerst juist door coördinatie zorgde voor het realiseren van waarden als voorspelbaarheid of rechtvaardigheid, zorgt nu de voortgaande juridisering juist voor spanning en verwarring tussen regels als mechanisme voor coördinatie en regels als morele leidraad.

Een voorbeeld

Het probleem van structurele werkloosheid wordt onder meer gereguleerd met individuele uitkeringen, zoals de bijstand. Een alleenstaande ouder met twee kinderen, een deeltijdbaan en een huurhuis kan te maken krijgen met loonaanvullende bijstand, een voorlopige teruggave, heffingskortingen, huurtoeslag, zorgtoeslag, kinderbijslag, kindgebonden budget, belastingteruggave na aangifte, tegemoetkoming studiekosten, kwijtschelding gemeentelijke waterschapsbeslasting, sportbijdrage en langdurigheidstoeslag. Al met al twaalf inkomenselementen van acht verschillende instanties, in tachtig betalingen. Hiervoor moet de alleenstaande ouder jaarlijks achttien formulieren invullen, tenminste als er niets mis gaat. De administratieve lasten voor iemand met een minimum inkomen zijn daardoor enorm hoog. (bron: Nationale Ombudsman) De kans op fouten - door de burger, maar zeker ook door de overheid is daardoor ook groot. Ook de mogelijkheden voor fraude nemen hierdoor toe, voor de burger, of door zijn omgeving.

Juridisisering is de toename van de betekenis van het recht in het sociale leven, enerzijds door de toename van het aantal terreinen dat gereguleerd wordt en anderzijds door een grotere detaillering van regels voor gedrag dat al gereguleerd is. Juridisering zien we tegenwoordig vrij algemeen als een probleem, omdat de manier waarop we proberen rechten en zekerheden te bieden - via het regulering - in gevaar komt, precies door diezelfde regulering. In dit voorbeeld zien we dat een burger in een kwestbare positie erg veel administratieve handelingen succesvol moet kunnen afronden om z'n recht te krijgen. Het systeem is ingericht op een manier die beantwoordt aan de behoeften van de bureaucratie en niet aan die van de burger.

Maar het probleem is breder, door de vermenging van regels als coördinatie-mechanisme en regels als morele norm. Habermas heeft het over de leefwereld en de systeemwereld, Hayek over de orde die gegroeid is (kozmos) en de orde die gemaakt wordt (taxis). We zien in de praktijk dat regels die als coördinatie-mechanisme ingesteld zijn, dezelfde status hebben als morele regels, waardoor bijvoorbeeld fouten tot fraude worden. Technologie, met name ICT, maakt het mogelijk acties op grote afstand effect te laten hebben voor grote groepen mensen. Een afstand die veel groter is dan de zichtbaarheid van de consequenties, individueel en maatschappelijk en geeft daarmee voeding aan morele onverschilligheid. Waardoor de morele normen - waar het om te doen was - het verliezen van de functionele regels. En de veelheid en dichtheid aan regulering maakt dat de regels het terrein worden van juristen en experts, waardoor het systeem los komt van andere sociale systemen, flexibiliteit verliest, niet meer leert van menselijke ervaring en bureaucratiseert. Regels die niet gevormd zijn door het werkproces zelf en de relaties en interacties op dat terrein, worden onbetrouwbaar als het gaat om de doelen die we ermee willen bereiken.

Het idee dat zekerheid en betrouwbaarheid bereikt kunnen worden met regels alleen ontmoet steeds meer skepsis. Systemen van regulering bieden nooit makkelijke vakjes waarin elke burger past. Sterker: onze behoefte aan regels komt juist voort uit de verwarring over wat juist is. Regels zijn onze manier om om te gaan met de onduidelijkheid van de grondregels. In die zin zijn het altijd vuistregels, hulpmiddelen, waarbij interpretatie nodig is, waar uitzonderingen op zijn en die soms minder belangrijk zijn dan de morele regels die we allemaal kennen zonder een wetboek open te slaan.

Terug naar het overzicht