René Peters (CDA) en Senna Maatoug (GL) nemen de eerste exemplaren in ontvangst

Rik Peeters introduceerde het onderwerp aan de hand van een analogie om het begrip informatie-infrastructuur toegankelijk te maken. Peeters is onderzoeker bij het Centrum voor Economisch Onderzoek en Onderwijs in Mexico-Stad, schreef samen met Arjan Widlak het boek de Digitale Kooi. We zijn gewend, zo zei Peeters, te kijken naar een apparaat, of een specifieke innovatie, als we praten over ICT of digitalisering. Want toepassingen lijken vaak te werken "als vanzelf", wanneer we ze met een stekker of in het stopcontact steken of we ze met "plug-and-play" verbinden met andere toepassingen. Het is het gemak en de eenvoud, die maken dat we ons niet meer bewust zijn van de infrastructuur die maakt dat al deze toepassingen uberhaupt werken. Of lijken te werken. Want die onzichtbaarheid, maakt ook dat we die infrastructuur niet meer bevragen. Of niet kunnen bevragen. Risicoselecties bijvoorbeeld, kunnen vaak niet eens bevraagd worden op operationeel niveau, omdat er daar geen zicht is op hoe die tot stand komen.

Achter de schijnbare eenvoud van "plug-and-play" gaat een hele wereld van standaardisatie schuil. Een wereld waarvan we ons pas bewust worden als iets niet werkt of niet goed werkt. Tenminste als we ons daarvan bewust worden. Want vaak komen we niet verder dan kijken naar de toepassing of een apparaat opnieuw opstarten. Als opeens blijkt dat we de meest basale vragen niet kunnen beantwoorden, zoals hoeveel mensen eigenlijk getroffen werden door de toeslagenaffaire, dan blijkt pas dat het probleem ook dieper kan liggen.

Volwassen Digitale Overheid, aldus Peeters, maakt het onzichtbare zichtbaar. En geeft concrete handreikingen om daarmee om te gaan, zonder het kind met het badwater weg te gooien. Het boek laat zien dat juist om de menselijke maat te behouden we ons ook op een hoger niveau moeten richten: op de infrastructuur die alles mogelijk maakt en regelmatig ook - zo blijkt - essentiele zaken onmogelijk maakt.

Aanbieding

Arjan Widlak, de auteur van Volwassen Digitale Overheid, ging in de schoenen staan van de Kamerleden bij het uitreiken van zijn boek. Widlak schetste een zeer eenvoudig probleem: een burger die haar vuilnis niet kwijt kon, omdat ze geen afvalpas ontving. Hij stelde zich voor: wat is dan de juiste vraag om te stellen als Kamerlid? En wat nu als het antwoord daarop niet bevredigend is. Wat nu als schijnbaar eenvoudige vragen, zoals om hoeveel mensen het gaat, niet beantwoord worden. Wat is dan de vraag die je jezelf moet stellen? Hoe weet je of een onbevredigend antwoord onwil is, onkunde of onmacht? Dat is uiteindelijk de vraag of er voldoende overzicht is bij het bestuur om uberhaupt in controle te zijn. Het is de cruciale voorwaarde voor elk systeem, maar dat moeten we elke keer opnieuw leren, schetste Widlak. Ooit waren we niet in concrole van de uitgaven van het Rijk, omdat er geen overzicht was van uitgaven. Tot zeer recent konden we geen betekenisvolle afwegingen maken over CO₂-uitstoot, vanwege hetzelfde gebrek aan overzicht. En zo ook hebben we nog niet de voorwaarden geschapen om in controle te zijn van de gevolgen voor burgers van de digitalisering van de overheid.

Jolein Baidenmann, die de bijeenkomst enthousiast en geinformeerd voorzat, vroeg of een staatssecretaris Digitalisering een stap op weg is naar een oplossing. Baidenmann is lid van de Raad van Toezicht van Stichting Kafkabrigade en in het dagelijks leven programmamanager van het Programma Transparantie in Informatie van EZK en LNV. Widlak gaf aan dat de meeste problemen in het boek niet onoplosbaar zijn, maar om een coordinatie vragen die er nu niet is. En dat dus een staatssecretaris Digitalisering een belangrijke stap in de goede richting kan zijn.

Reacties kamerleden

De Kamerleden van regering en oppositie, die het boek in ontvangst namen, zijn beiden lid van zowel de tijdelijke commissie Fraudebeleid en Dienstverlening als van de vaste commissie Digitale Zaken. Senna Maatoug, Kamerlid voor GroenLinks, bevestigde dat hier problemen spelen die elke politieke scheidslijn overstijgt. En net zoals elk Kamerlid wat moet weten van financien, moet elk Kamerlid iets snappen van digitale zaken. Ze vroeg Stichting Kafkabrigade te blijven wijzen op wat er niet goed gaat en niet gezien wordt.

Juist op het moment dat René Peters, Kamerlid van het CDA het woord wilde nemen, viel zijn geluid en zijn verbinding weg. Het gaf Maatoug de gelegenheid om te wijzen op de symboliek ervan. Problemen door het falen van de techniek, kunnen iedereen overkomen. Het had haar even goed kunnen gebeuren.

Uiteindelijk wist Peters opnieuw in te loggen met de telefoon van - vijf letters ... login! - zijn collega Lucille Werner. Peters putte uit zijn ervaringen als wethouder in Oss om te illustreren dat afdelingen in gemeenteland ook vaak onderling afspraken maken voor praktische zaken waar zij last van hebben, die onbedoelde gevolgen hebben. En hij bevestigde dat de vragen die Kamerleden stellen vaak verrassend veel overeenkomst hebben met de voorbeeldvragen. Maar dat de dingen die je als Kamerlid vaak automatisch doet - grote worden gebruiken, vragen stellen, geld gooien, wetgeving of vragen om maatwerk - niet altijd de oplossing zijn. Of slechts de oplossing voor een geval, en niet voor het probleem, omdat het werkelijke probleem in de digitale infrastructuur zit.

Slotwoord

Al voordat Peters kon reageren, begon Marlies van Eck aan het slotwoord van de bijeenkomst. Ze schetste hoezeer de problematiek die Volwassen Digitale Overheid schetst, overal om ons heen is. Van Eck is docent kunstmatige intelligentie en recht (AI & Law) aan de Radboud Universiteit en partner bij Hooghiemstra en partners. Ze schetste de relevantie aan de hand van het overzicht van jurisprudentie van die week. Daarom riep ze op om het boek eerst en vooral te pluggen bij rechters en ze te enthousiasmeren om iets vaker onder de motorkap van de overheid te kijken.

Aansluitend aan de presentatie kregen journalisten de gelegenheid om vragen te stellen bij de persconferentie, die via Zoom werd gehouden.

Volwassen Digitale overheid is te bestellen via Boom Bestuurskunde. Het eerste hoofdstuk is hier gratis te lezen.

Kijk hier de boekpresentatie terug